آزادی بیان در قانون

Question

آزادی بیان و نظرات شما عزیزان در خصوص این موضوع بسیار مهم .
این سوالیست که همیشه بر سر زبان خیلی از ایرانیان و جامعه جهانی میباشد و نوع شرح و نشر آن مختلف است و از نظر شما عزیزان آزادی بیان چیست و آیا بیان مطالب میتواند آسیب هایی به ارمغان آورد ؟

پاسخی که مطرح میشود در خصوص آزادی بیان آیا خود شامل قوانینی میبایست باشد ؟
سوالات متعددی در خصوص آزادی بیان مطرح است و ما به چند مورد از سوالات عمومی میپردازیم و خواهشمندیم پاسخ های تخصصی در این خصوص داشته باشیم :

اصل آزادی بیان در قانون اساسی جمهوری اسلامی چیست ؟
آزادی بیان در حقوق رسانه چیست ؟
آزادی بیان را چه گروه و افرادی یا اشخاصی قانون گذاری میکنند ؟
محدودیت های آزادی بیان در چه مواردی است ؟
آزادی بیان در قرآن !

سعید زاجکانی · Answer

با سلام و عرض ادب خدب جناب آقای قدیری بزرگوار و سپاس از طرح سوال مهم و چالش بر انگیز شما در ادامه مقاله ای که حاصل تحقیق و تفکر بنده حقیر است را می خوانید امید که مورد قبول متفکران اهل فن قرار گیرد

بخش اول *
ریشه حقوق بشر:
[حقوق بشر ریشه در حقوق طبیعی دارد که تکامل یافته قوانین طبیعی می باشد و قوانین طبیعی مجموعه ای از اصول و قوانین رفتاری مناسب تلقی می شدند که وجودی ذاتی و طبیعی برای ان فرض می شد و معمولا مشروعیت خود را از آنجا که توسط خداوند و نه انسانها ، وضع شده اند ، کسب می کردند
مثلا قوانین طبیعی خداوند ایجاب می کند :
که هیچ کس به حیات ، سلامتی، اموال و آزادی دیگران تجاوز نکند و این حق طبیعی هر انسانی ست]
تعریف آزادی بیان :
__ در ماده ی ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸ مجمع عمومی سازمان ملل آورده شده که ؛
(( هر کسی حق آزادی بیان عقیده دارد و حق مزبور شامل آن است که فرد از داشتن عقاید خود بیم و اضطرابی نداشته باشد و در کسب اطلاعات و افکار و همچنین اخذ و انتشار آن با تمام وسایل ممکن بدون ملاحضات مرزی آزاد باشد))
در مقدمه این اعلامیه داشتن این حق به عنوان بالاترین آرمان بشری اعلام شده است و نقض این آزادی همواره به نابودی سایر موازین حقوق بشر منجرب می شود .
پذیریش این مفهوم در جوامع امروزی گسترده بوده چنانچه به طور مثال در متمم اول قانون اساسی ایالات متحده ؛ تلقی شدن آن به عنوان یکی از حقوق بشر به آن جایگاه اخلاقی و سیاسی داده است .
در کنار پذیریش عمومی آزادی بیان توافقی عمومی نیز وجود دارد که ؛
باید برای آزادی بیان حد و مرزی مشخص کرد .
یکی از مجادله برانگیزترین مسائل کشورهای لیبرال تعیین حد و مرز آزادی بیان است و این اختلافات حول و حوش موضاعات زیر است :
۱_ محدوده بیان چیست ؟
۲_ بیان ممکن است منجربه چه زیان هایی شود؟
( نکته اینجاست که بیان گاهی اوقات نه تنها بیان یکسری جمله بلکه انجام عملی ، نیز هست و انجام آن عمل ممکن است زیان آور باشد )
۳_ اما سوال بعدی اینجاست که زیان تا چه حد باید بزرگ باشد تا محدود کردن بیان را توجیه کند؟
۴_ سوال دیگری که مطرح است اینکه آیا ممکن است بدون آنکه حق بیان کسی را انکار کنیم یا سعی در تعریف مرزهای آن بکنیم ، شرایط به گونه ای باشد که ساکت کردن وی کار صحیح باشد ؟
یکی از مشکلات عملی موجود این است که قانون گذاران و قضات نیاز به تمایزات دقیق بین بیان قابل قبول و بیان غیر قابل قبول دارند.
و در طرف دیگراستدلالات کلی فلسفی معمولا توانایی رسم مرزهای مشخص آن را ندارند
ولی به دلیل ترس از قدرت سیاسی یا بدترکیب شدن قانون ممکن است جایز نباشد بیان ها را محدود کرد اما به لحاظ اخلاقی انتظار داشت انسانها آن را نگویند.
بررسی استدلال های طرفداران آزادی بیان :
۱_مقصود اصلی ترین استدلال های طرفداران آزادی بیان این است که نشان دهند آزادی بیان برای جستجوی حقیقت ضروری است.
۲_ آزادی بیان از اصلی ترین اجزای دموکراسی است
۳_ آزادی بیان رابطه ی حیاتی با کرامت انسانی دارد و نقش عمده ی در بهبود سطح زندگی بشر بازی می کند.
۴_ پیشرفت دانش و آگاهی مستلزم آن است که افراد قادر باشند نظرات و اطلاعات خود را آزادانه ارائه و بحث و نقد کنند تا در چنین فضایی امکان کشف حقیقت بیشتر شود.
《جان استوارت میل》 در این رابطه می گوید :
تجربه تاریخی نشان می دهد که ما عقاید ما لغزش پذیر اند و در موارد بسیار در کشف حقیقت اشتباه کرده ایم و حتی اگر نظری را که به آن رسیده ایم واقعا درست باشد تنها زمانی می توانیم از حقیقتش اطمینان حاصل کنیم که در مقابل چالش های بزرگ پایداری کند .
《توماس هابز》 می گوید ؛
حق به معنای آزادی در انجام یا عدم انجام یک عمل است که این آزادی دارای دو جنبه مثبت و منفی می باشد ،
جنبه منفی آن به نبود مانع و امکان بهره برداری از حقوق شخصی دیگران اشاره دارد و جنبه مثبت آن به توانایی انسان در بهره مندی از آنچه عدالت طرح می کند اشاره دارد .
اعتراضات وارده بر آزادی بیان :
_اول اینکه بیان تا جایی ارزشمند است که حقیقت ارزش دارد ( چراکه زمان هایی وجود دارد که حقیقت و آگاهی با چیزهای خوب دیگری چون امنیت اجتماعی و آرامش در تضاد است )
_ برخی معتقداند که عامه مردم قدرتتفکیک تعصب های غیرمنطقی را از استدلال های جدی و حقیقت را از خطا ندارند ؛ در پاسخ باید گفت که موضوع بر سر این نیست که آزادی بیان همیشه موجب کشف حقیقت می شود بلکه در مقایسه با گزینه های دیگر احتمال کشف حقیقت از این راه بیشتر است .
_برخی بیان ها ربطی به کشف حقیقت ندارند مانند هنر ؛ در پاسخ این گونه استدلال شده است که فواید دیگری در این نوع بیان ها هست مانند (خلاقیت)
به گفته 《استوارت میل》:
تمام چیزی که وجود را برای ما ارزشمند می سازد اعمال محدودیت بر رفتار دیگران است بنابراین برخی قوانین رفتاری باید تحمیل شوند یا از طریق قانون یا نظرات جمعی .

اما باید خاطر نشان کرد که بیان برخلاف برخی اعمال کاملا قابل محدودیت پذیری نیست .
به علاوه اجتماع نیز نقش کنترلی در محدود کردن بیان ایفا می کند ؛ ممکن است شخصی از ترس خشم استهزا افراد دیگر جامعه از بیان عقیده خود صرف نظر کند
در پایان این بخش از مقاله به بررسی فهرست وار دیدگاه متفکران و فیلسوفان غربی در مورد آزادی بیان می پردازیم
دیدگاه دستیابی به صلح و آرامش (توماس هابز)
دیدگاه کشف حقیقت ( جان میلتون و جان استوارت میل ).
دیدگاه تاثیر و تاثر آزادی بیان و دموکراسی.
دیدگاه منفعت گرایانه.
دیدگاه رعایت قانون و آزادی بیان.
دیدگاه رعایت حقوق دیگران و آزادی بیان.
بخش دوم *
بررسی آزادی بیان در اسلام به سندیت قرآن کریم :
《از نظر اسلام این حق از ازل با آدمی به آفرینش رسیده و تا آخرین حضور او در جهان خاکی با او خواهد بود چرا که در اسلام بود که فارغ هر طبقه ای بلال حبشی عقیده خود را با تمرد آغاز می کند تا بگوید حق در اسلام یکسان است 》
حق :
عبارت است از مقدار معینی از توانایی موجود بودن در بین همه مخلوقات پروردگار است .
در اسلام دلایل بسیاری رواج اصل حق آزادی عقیده و اندیشه و بیان را به وضوح اثبات می کند .
چنانچه در آیه ۱۲۵ سوره مبارکه نحل می فرماید*
(با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان آنطور که نیکوتر است مجادله نمای ...که به حال راه یافتگان داناتر است. )
€آزادی اندیشه و دین در ۳۰۰ آیه شریفه
€ اصل امر به معروف و نهی از منکر
و به زبان پارسی : دعوت به نیکی و نجات از پلیدی
آنقدر از این حق خود بهره بگیریم تا زمانی برسد که همه ما انسانها سر از سرکشی برداشته و پس از تسلیم در برابر ذات اقدس باری تعالی به کاشت نیکی در جهان مشغول شده و پلیدی را از جهان بزداییم
€نصیحت :
یا هدایتگری دلسوز و فداکار
و در آیه ۱۷ سوره مبارکه حجرات*
از اینکه اسلام آورده اند بر تو منت می نهند ، بگو :
... بلکه خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منت می گذارد اگر راستگو باشید .
€ شور و مشورت
که از همان بدو دعوت در میان پیامبرِ اعظم وصحابه و یاران و دیگر مسلمین رواج داشته و این نه سنتی از میان اعراب بلکه فرمانی از سوی پروردگار به بندگان که در کارها با یکدیگر مشورت کنند
حد و مرز های آزادی بیان در اسلام :
€ارتداد ؛
اما در باب ارتداد این چنین باید آغاز کرد که از دو جنبه قابل بررسی ست :
نخست ؛ به شکل فردی میان خالق و مخلوق
و دوم ؛ از حریم معبود خارج شده و به تضادی هنجارشکن و آزاررسان مبدل گشته .
که بر همین اساس بررسی و برخورد با هر یک از این دو جنبه ارتداد متفاوت است
در شکل نخست می توان آیات زیر را یادآوری نمود
《لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی
در دین هیچ اجباری نیست و راه از بیراهه بخوبی آشکار شده است》
آیه ۲۵۶ سوره مبارکه بقره
و در فرازی دیگر در آیه ۳۴ سوره مبارکه غافر
《 خدا هر که را افراط گر شکاک است ، بیراه می گذارد》
در هر دو آیه به وضوح راه و بیراه به اختیار گذارده شده در حالی که آنچه سرنوشت است در بیراهه ، در سیطره جبروت خداوندیست ، که بر موجودیت بنده ی خود نزول اجلال فرموده وکسی را به حریم اذن ورود نیست تا در این باره اظهار نظر یا قضاوتی و..داشته باشد و این یعنی:
در خلوت رندان صد کفر دهد به یک توبه
خداوند ما غضب هم کند ار روی حکمت بی کران اش است گر چه رحمت عالم گیر اش مانع از آن غضب هم خواهد شد و این نشانگر آن است که پروردگار بزرگترین و گرانبهاترین دارایی انسان را که همانا نور هدایت اوست را از او می گیرید وقتی بر گمراهی خود اصرار می ورزد ، اما انسان هنوز آزاد است حتی در انتخاب تباهی خود و یادآور باید شد در قرآن کریم بارها هنگامی سخن از عذابی به میان آمده این جمله تکرار شده است :
که ما بر آنان ستم نکردیم بلکه آنان خود بر خویشتن ستم کردند
اما این آزادی در ارتداد زمانی حد و مرز می یابد که به جنبه دوم خود رسیده از خلوت شاه و گدا خارج شده و اصرار بر کفر به شکل یک ناهنجاری در اجتماع موجب گمراهی سایرین می گردد و حتی به عداوت و دشمنی با اسلام می پردازد ، آنگاه دیگر مرزها تنگ شده و فرد مذکور نخست باید در برابر رافت اسلامی که دین همان خداوند رحمتگر و آمرزنده است پاسخگو بوده و سپس سعی در هدایت وی تا بدان جای که یا نور هدایت منور شده یا در جاده تباهی خود را هلاک کند ادامه یاب
البته باید خاطر نشان کنم که گفته های فوق درباره ارتداد نظریات شخصی بنده بوده و نمونه ای از داشتن حق آزادی بیان عقیده .
چراکه در فقه اسلامی احکام دیگری درباره ارتداد وجود دارد که بر مبنای تصمیمآت اتخاذ شده در زمان پیامبر اعظم مورد وصول قرار گرفته در حالی که موارد برخورد این چنین با فرد مرتد اولا انگشت شمار بوده و ثانیا پیرو دستور خاصی از جانب معبود بر فرستاده اش که بر همگان پوشیدست انجام می شده با این حال شرح و بررسی آن در این مقاله نمی گنجد.

امادر وهله دوم این حد ومرز اخلاقی ست که اسلام انسانها را به چارچوب آن هدایت می کند تا آزادی خود را چه در بیان و عمل و عقیده از گزند رساندن و تجاوز به حقوق حقه دیگران مصون نگاه دارند
اعمال رذالت باری چون غیبت ، توهین و تمسخر .
تهمت و افترا و دروغ.
ترویج فساد و فحشا و...
اسلام دین اخلاق است و حکومت اسلام بر دل های مسلمانان است نه بر تن و بدنشان . اسلام دین سازندگی ست محدود می کند تا غده های پلیدی را خنثی کند تا جلا دهد روح آدمی را .
بدعت :
《در اینجا سوالی مطرح است که بدعت چیست؟
مساله بدعت به دو دوره زمانی تقسیم می شود که براساس نقش آن در تحولات دین اسلام متفاوت بوده و معنای آزادی در آن نیز دو صورت دارد:
نخست به دوره پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار باز می گردد که دین نوپای محمدی تا استقرار خود همواره در ستیزه با اندیشه ها و باورهای کهنه و نوی کفر و ظلم بوده و ایجاد آزادی بیان برای جریان منحرف ، سایر امت را به ورطه هلاکت می رساند بنابراین نیازمند برخوردی قاطع و جدی با ایشان بود که در این تاریخ پر فراز نشیب و ستیز مداوم حق و باطل ( قیام امام حسین علیه السلام) مصداق بارزی از ستیزه با بدعت بود
این در حالی ست که در دوره های بعد خلفا و فقهای وابسته به آنها بدعت را به ائمه نسبت می دادند و به آزار ایشان مبادرت می ورزیدند در حالیکه ائمه و اولیای خدا تنها پاسداران حقیقی اسلام حقیقی و ناب محمدی بودند و حافظ اسرار که صاحبان قدرت با خدعه ی بدعت نامیدن هر اندیشه تکامل گرایی که در چرخه بنده و مخلوق به شیدایی تن داده است را سر به نیست کردند و با این کار حکومت های خودکامه ی خود را با نام اسلام مشروعیت بخشیدند.
فتنه و ایجاد اضطراب و وحشت در مردم:
ودر آیات ۲۲۴ و ۲۲۵ سوره بقره میفرماید
《خدا را دستاویز سوگند های خود قرار ندهید تا بدین بهانه از نیکوکاری و پرهیکاری و سازش دادن میان مردم باز ایستید و خدا شنوای داناست 》
《 خداوند شما را به سوگند های لغوتان مواخذه نمی کند ولی شما را به آنچه دلهایتان به روی عمد فرهم آورده مواخذه می کند و خدا آمرزنده بردبار است》
توهین به مقدسات :
و در آیه ۲۳۱ بقره میفرماید :
《وآیات خدا را ریشخند مگیرید و نعمت خدا را بر خود و آنچه را که از کتاب و حکمت بر شماا نازل کرده و به وسیله آن به شما اندرز می دهد به یاد آرید و از خدا پروا داشته باشید و بدانید که خدا بر هر چیزی داناست 》
با این تعاریف نه تنها اسلام برای هر انسانی حق آزادی اندیشه و عقیده را قائل است بلکه بر روی آن پافشاری کرده و آن را گرامی دارد و از طرفی نیز در مواجه با تعیین حد و مرز نهایت رافت و مهربانی را پیشه خود ساخته و با خاطیان نه به قصد حذف و نابودی ، که در پی ساختن و هدایت آنان است .
بخش سوم* 
بررسی آزادی بیان در قوانین جمهوری اسلامی ایران:
این حق در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به شکل یک نظام تنبیهی اعمال گردیده است ، بدین معنا که افراد در چارچوب های خاصی در بیان عقاید و اندیشه های خود آزاد هستند و این برخلاف نظام بازدارنده است که در آن گرفتن مجوزات از مقامات مربوطه قبل از ، بیان ، ضروریست .
با این تفاسیر آزادی بیان یک حق مقید و مشروط است که متضمن ۵ ضابطه باشد :
۱__محدودسازی این حق باید منطبق با قانون باشد .
۲__ باید ضروری باشد .
۳__ باید جنبه حصری داشته باشد .
۴__ برای تامین و تضمین حقوق دیگران لازم و ضروری باشد .
۵__ برای حمایت از نظم عمومی ، امنیت ملی ، اخلاق و بهداشت عمومی ضروری باشد .
《بنابراین آزادی عبارت است از اینکه هر شخصی اختیار انجام هر کاری را دارد به شرط آنکه آثار کار وی به دیگری لطمه ی نزند و این شرط آزادی را محدود می کند و رعایت این شرط تکلیف هر فردی در برابر دیگران است .》
《 آزادی بیان در حقیقت شامل جستجو، دریافت و انتقال اطلاعات و عقاید از هر نوع صرف نظر از مرزها ، خواه شفاهی ، خواه نوشته یا چاپ یا اثر هنری باشد 》
《 آزادی پس از بیان اصطلاحی نوساخته در جامعه سیاسی و مطبوعاتی ایران است و به معنای آن است که وقتی فردی اندیشه اش را توسط روزنامه ، رادیو ، وبلاگ و... در جامعه مطرح می کند به دلیل ابراز آن آزار نشود و یا در دادگاه محاکمه نگردد 》
در قانون اساسی ایران از جنبه های مختلف از آزادی بیان و اندیشه حمایت به عمل آمده است ، مانند :
آزادی بیان به طور کلی بند ۲ اصل ۲۳
آزادی مطبوعات اصل ۲۴
آزادی ابراز جمعی عقاید اصول ۲۶ و ۲۷
آزادی عدم انتخاب عقیده__اصول۲۳ و ۲۶
آزادی دریافت اطلاعاتاصل ۲۵
( در اصل ۲۴ __ آزادی بیان را می توان به طور کلی این چنین استنباط نمود که وقتی مطبوعات در بیان مطالب آزاد باشند به دنبال اولی ، یکایک شهروندان هم باید در بیان شفاهی و کتبی خود آزاد باشند)

( اصل ۲۴__ آزادی مطبوعات : بزرگترین تجلی حق آزادی بیان در جهان امروز آزادی مطبوعات و رسانه هاست )
(اصول ۲۳ و ۲۶__ آزادی عدم انتخاب عقیده :بر طبق این اصول هیچ کس نمی تواند هر اندازه که درستی و مطلق بودن عقیده خود ایمان داشته باشد و با این استدلال که اندیشه او موجبات سعادت و خوشبختی دیگران را فرهم می کند و عدم اعتقاد به آن سبب گمراهی می شود ، دیگران را مجبور به پیروی از عقیده خود کند تا همانند او بیاندیشند )
( در اصل ۲۴__به این نکته اشاره شده که : در واقع هر فردی حق دارد عقاید خود را به صورت مکتوب نوشته و به اعضای جامعه بشری عرضه نماید و هیچ فرد یا مقامی حق ندارد که این حق را جز در محدوده ی خاص و روشنی که قانون تعیین کرده محدود یا سلب نماید )
( اصل ۴۰ __ هیچ کس نمی تواند اِعمال حق خویش را ، وسیله ی اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد )
*( اصلی ترین اصل در قانون اساسی کشور ، اصل چهارم است در باب اصل قانونی بودن :
کلیه قوانین مدنی ، جزایی ، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیره باید بر اساس موازین اسلامی باشد این اصل بر عموم اصول دیگر قانون اساسی و کلیه مقررات دیگر حاکم است و تشخیص آن بر عهده فقهای شورای نگهبان می باشد )*
《 مجلس شورای اسلامی در طرح دادگاه عالی صیانت از قانون اساسی کشور مقرر داشته : که هر کس مبادرت به تفسیر قانون اساسی که از وظایف شورای نگهبان است نماید و بر مبنای آن عملی را انجام و یا ترک فعلی کند به تحمل شش ماه تا دو سال حبس محکوم میشود 》
در بند ۷ اصل ۳ قانون اساسی مقرر گشته که :
(دولت موظف است تمام امکانات خود را برای نیل به تحقق اهدافی چون《 تامین آزادی های سیاسی و اجتماعی در حدود قانون》 به کار گیرد )